Niniejszy artykuł określa podmioty mające prawo zrzeszania w związkach zawodowych oraz prawo do ich tworzenia, a także określa kompetencje związków zawodowych w zakładzie pracy oraz wskazuje na szczególną ochronę działaczy związkowych.

Działalność związkowa w zakładzie pracy – podstawowe zasady

Związki zawodowe są organizacjami społecznymi zrzeszającymi pracowników, powołanymi w celu reprezentowania ich zbiorowych i indywidualnych praw i interesów. Zgodnie z art. 59 Konstytucji RP, zapewnia się wolność zrzeszania w związki zawodowe co oznacza że nikt, poza ustawodawcą w wyjątkowych przypadkach, nie może ograniczać prawa do zrzeszania się i działania w ramach struktury związkowej. Co więcej, wstąpienie do związku zawodowego oraz aktywny udział w jego działaniach, nie może skutkować negatywnymi konsekwencjami w zakładzie pracy takimi jak np. wypowiedzenie umowy, a co za tym idzie rozwiązanie stosunku pracy, obniżenie wynagrodzenia czy przeniesienie na inne, hierarchicznie niższe stanowisko. Z drugiej strony, członkostwo w związku nie powinno być również warunkiem nawiązania stosunku pracy, czy awansowania pracownika.

Zgodnie z ustawą z dnia 23 maja 1991 r o związkach zawodowych (dalej: „ustawa o związkach zawodowych”), związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Dodatkową cechą charakterystyczną związków zawodowych jest niezależność w swej działalności statutowej od pracodawców, ale także od organów administracji państwowej, administracji samorządowej czy innych organizacji. Związek jest organizacją składającą się z „ludzi pracy”, zrzeszający ich na zasadach całkowitej dobrowolności. Pojęcia „ludzie pracy” obejmuje osoby, które są uprawnione do tworzenia i przynależenia do związku zawodowego, czyli pracowników i inne osoby uprawnione do zrzeszania się w związkach zawodowych. Prawo do tworzenia oraz wstąpienia do związku zawodowego mają przede wszystkim pracownicy, bez względu na podstawę stosunku pracy, a także osoby należące do rolniczych spółdzielni produkcyjnych, osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, o ile nie są pracodawcami, osoby, które wykonują pracę nakładczą, w związkach działających w zakładach pracy, z którymi nawiązały umowę o pracę, osoby bezrobotne, a zasady ich przyjęć określają statuty poszczególnych związków, osoby, które zostały skierowane do odbywania służby zastępczej w danym zakładzie oraz emeryci i renciści.

Warto dodać, że Sejm w dniu 07 czerwca 2018 r. uchwalił rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz niektórych innych ustaw, a Senat w dniu 29 czerwca 2018 . wprowadził poprawki do tej ustawy i przekazał ją ponownie do Sejmu. W dniu 6 lipca 2018 r. ustawa została przekazana do podpisu Prezydenta (na chwilę sporządzania niniejszego artykułu Prezydent nie podpisał jeszcze ustawy). Co istotne, w nowelizacji ustawy znajdują się przepisy rozszerzające krąg osób, które mogą zrzeszać się w związkach zawodowych i tworzyć związki zawodowe na osoby wykonujące pracę zarobkową, przez które m.in. należy rozumieć osoby zatrudnione na innej podstawie niż stosunek pracy, np. na podstawie umów cywilnoprawnych. Jeżeli Prezydent podpisze ustawę wejdzie ona w życie, w przeważającej części, z dniem 1 stycznia 2019 r.

Pod względem statusu prawnego, związek zawodowy jest organizacją posiadającą osobowość prawną, którą nabywa z dniem zarejestrowania przez sąd po wpisie do odpowiedniego rejestru w Krajowym Rejestrze Sądowym. Osobowość prawna oznacza zdolność podmiotu, w tym przypadku związku zawodowego, do bycia podmiotem praw i obowiązków oraz do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych takich jak np. zawieranie umów czy zaciąganie zobowiązań, a także do możliwości występowania przed sądem jako strona w procesie.

Zgodnie z art. 4 ustawy o związkach zawodowych, związki zawodowe reprezentują pracowników i innych swoich członków, a także bronią ich godności, praw oraz interesów materialnych i moralnych, zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych. Przedmiot działalności związkowej można na tej podstawie ogólnie określić jako reprezentację pracowników w stosunkach z pracodawcą oraz ochronę praw pracownika, zarówno w ramach przestrzegania przez pracodawcę jego indywidualnych warunków umowy jak i np. poprzez kontrolę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Związki zawodowe powinny dążyć do poprawy warunków pracy i płacy pracowników.

Do utworzenia związku zawodowego niezbędna jest liczba co najmniej 10 osób, którym przepisy dają możliwość tworzenia związku. Osoby te podejmują uchwałę o utworzeniu związku. Przed dokonaniem rejestracji, członkowie związku muszą uchwalić jego statut oraz wybrać komitet założycielski składający się od 3 do 7 członków. Następnie należy złożyć wniosek o rejestrację w Krajowym Rejestrze Sądowym. Ponadto, wszystkie istotne informacje o związku zawodowym, takie jak m.in. zakres działania, cele i zadania związku, zasady nabywania i utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków określa statut związku zawodowego podpisany przez członków-założycieli.

Gdy organizacja związkowa zrzesza co najmniej 10 członków, którzy są pracownikami lub osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą u pracodawcy objętego działaniem tej organizacji albo funkcjonariuszami, o których mowa w art. 2 ust. 6 ustawy o związkach zawodowych, pełniącymi służbę w jednostce objętej działaniem tej organizacji, przysługują jej uprawnienia zakładowej organizacji związkowej. Warto wspomnieć, że międzyzwiązkową organizacją związkową jest organizacja, która obejmuje swoim działaniem więcej niż jeden zakład pracy.

Do podstawowych zadań zakładowej organizacji związkowej należy w szczególności: zajmowanie stanowisk w indywidualnych sprawach pracowniczych w kwestiach wskazanych w przepisach prawa pracy, przede wszystkim chodzi tu o wspieranie indywidualnych praw pracownika, a zwłaszcza trwałości stosunku pracy. Jako przykład można tu przede wszystkim wskazać obowiązek konsultacji ze związkiem zawodowym, którego członkiem jest dany pracownik, bądź pracownik niezrzeszony, który zwrócił się do związku o jego ochronę, zamiaru rozwiązania z nim umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony za wypowiedzeniem czy też obowiązek pracodawcy do zasięgnięcia opinii zakładowej organizacji związkowej co do rozwiązania umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym; zajmowanie stanowisk wobec pracodawcy i organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw pracowników; sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy, w tym związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, współdziałanie z państwową inspekcją pracy oraz kierowanie społeczną inspekcją pracy, śledzenie warunków życia emerytów i rencistów (art. 26 ustawy o związkach zawodowych).

Poza powyższymi zadaniami, do uprawnień zawiązków zawodowych zalicza się m.in.:

• prawo do ustalania rozkładu czasu pracy, planu urlopów,
• prawo do prowadzenia rokowań zbiorowych i zawierania układów zbiorowych,
• prawo do prowadzenia legalnych strajków, na mocy ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych,
• prawo do współdziałania z pracodawcą przy tworzeniu aktów wewnątrzzakładowych, tj. regulamin pracy, regulamin wynagrodzeń, regulaminu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
• prawo kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy i przepisów i zasad BHP,
• prawo do prowadzenia działalności gospodarczej,
• prawo reprezentowania interesów pracowniczych na arenie międzynarodowej,
• prawo do opiniowania założeń i projektów aktów prawnych w zakresie objętym zadaniami związków zawodowych oraz założeń projektu budżetu państwa i projektu ustawy budżetowej,
• prawo do tworzenia ogólnokrajowych zrzeszeń (federacji) związków zawodowych (art. 11) oraz prawo związku ogólnokrajowego do utworzenia ogólnokrajowej organizacji międzyzwiązkowej (konfederacji) ( E. Tomaszewska 2015, s. 129- 130; Rozdział 3, Art. 19-24 Ustawy o związkach zawodowych Dz. U. 1991 Nr 55 poz. 234).

Związki zawodowe można zatem określić obrońcą i wyrazicielem praw oraz interesów ludzi pracy (K.W. Baran, Funkcje zbiorowego prawa pracy (w:) System prawa pracy, t. 5, Zbiorowe prawo pracy, pod red. K.W. Barana, Warszawa 2014, s. 132).

Warto wspomnieć o szczególnej ochronie działaczy związkowych, przewidzianej w ustawie o związkach zawodowych. Pracodawca, co do zasady, bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej nie może ani wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z imiennie wskazanym uchwałą zarządu jego członkiem lub z innym pracownikiem będącym członkiem danej zakładowej organizacji związkowej, upoważnionym do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby dokonującej za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy. Pracodawca nie może też jednostronnie zmienić warunków pracy lub płacy na niekorzyść takiego pracownika (art. 32 ustawy o związkach zawodowych). Czas trwania tej ochrony zależny jest od okresu określonego uchwałą zarządu oraz dodatkowo trwa przez okres maksymalnie roku, po upływie okresu wskazanego w ww. uchwale. Innymi uprawnieniami działaczy związkowych jest prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej, prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, na wykonanie doraźnej czynności wynikającej z jego funkcji związkowej na warunkach wskazanych w ustawie o związkach zawodowych.

Pracodawca obowiązany jest też, na warunkach w umowie zawartej ze związkiem zawodowym, udostępnić zakładowej organizacji związkowej pomieszczenia i urządzenia, które są niezbędne do wypełniania swojej roli w zakładzie pracy. Pracodawca jest również zobowiązany, do pobierania z wynagrodzeń pracowników składek członkowskich na rzecz związków zawodowych, oczywiście na pisemny wniosek pracownika.